KAYAÇLAR KATILAŞIM KAYAÇLARI Püskürük Kayaçlar İç Püskürük Kayaçlar Dış Püskürük Kayaçlar TORTUL KAYALAR BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI BAŞKALAŞMIŞ KAYAÇLARIN ÖZELLİKLERİ

KAYAÇLAR 

1-Katılaşım (Magmatik) Kayaçları

a. İç Püskürüklerb. Dış Püskürükler

2-Tortul (Sedimenter) Kayaçlara. Kimyasal Tortul Kayaçlarb. Kırıntılı Tortul Kayaçlarc. Organik Tortul Kayaçlar

3-Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar

1. KATILAŞIM KAYAÇLARI (Magmatik – Püskürük Kayaçlar)

Katılaşım kayaçlar mantodan gelen yüksek sıcaklıkta, eriyik haldeki magmanın, yerkabuğu içerisinde ya da yeryüzüne çıkarak soğuması ile oluşur. Magma soğurken genellikle çeşitli kristaller meydana getirir. Katılaşım kayaçları oluştuğu yere göre İç Püskürükler ve Dış Püskürükler diye ikiye ayrılır

 a. İç Püskürük Kayaçlar (Plütonik Kayaçlar):

İç püskürük kayaçlar magmanın  yer  kabuğunun derinliklerinde soğumasıyla oluşmaktadır. Granit, diyorit ve  gabro başlıcalarıdır. Granit, bunlar içinde en yaygın olanıdır. 

Yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuyan magma iri kristaller geliştirir. Elinize bir granit aldığınızda kendisini oluşturan kuvars, feldspat ve mikaları  çıplak  gözle ayırt edebilirsini

                            GRANİT                                                                      SİYANİT                      
İç püskürükler yer kabuğunun 2  km den daha derinde oluşmaktadır. Bugün üzerindeki kalın örtülerin aşınarak ortadan kalkması  ile iç püskürükler yeryüzünde görülmektedir.Asit bileşimli bir iç püskürük kaya olan granitler üzerinde de ilginç yer şekillerigelişmektedir. Nemli iklim bölgelerinde dirençli bir kaya olan granitler, nemli iklimbölgelerinde ise zayıf bir kayaca dönüşür. Bu kayaçlar içerisinde yer alan feldspatlar su ile temas edince kolayca çözünmeye uğrar. Bu kayalar üzerinde nemli iklimbölgelerinde   tor topografyası  adı  verilen yer şekilleri gelişir. Tor topografyasına İskoçya’nın  kuzeyinde yaygın olarak rastlanılır. Türkiye’de Uludağ üzerinde de tor topografyasına rastlanmaktadır.

b. Dış Püskürük Kayaçlar:Dış püskürükler, yüzeye kadar ulaşan magmanın yeryüzünde soğuması ile oluşmaktadır. Bazalt,  andezit ve  riyolit başlıca dış  püskürük  kayaçlarıdır. Ayrıca volkan camı (obsidiyen), sünger taşı ve tüfler de yeryüzünde magmanın soğuması ile oluşur. 

Dış püskürük kayaçlar yeryüzünde hızlı bir şekilde soğuduğu için ince kristallidir. Örneğin: bir bazaltı  elinize aldığınızda onu oluşturan kristalleri gözle ayırt etmeniz zordur. Ya da obsidiyen çok hızlı soğuduğu için kristal yapısı geliştiremez ve camsı doku kazanır.       
            ANDEZİT                                        BAZALT
En yaygın rastlanan örneği bazalttır.Hindistan’daki Dekan Platosu ve DoğuAnadolu’da ki platolar genellikle bazalt lavları üzerinde oluşmuş platolardır.Andezit veya riyolit gibi içerisinde  silisyum oranı  yüksek olan  asit magma yapışkan özellikte olduğu için daha eğimli ve yalçın topografyalar oluşturur. Örneğin dik  yamaçlı volkan konileri genellikle asit magmadan oluşur.

Volkanik faaliyetler sırasında çıkan tüfler aşınmaya karşı dirençli değildir. Bu kayaçlar

içerinde volkanik faaliyet sırasında gelip düşen bazalt ya da ignimbirit gibi kayaçlar aşınmaya karşı  dirençlidir.   Bu malzemelerin kalın tabakalar oluşturduğu sahalarda karasular ve sel sularının aşındırması  sonucunda peribacaları  oluşmaktadır.

   
Peribacalarının en gelişmiş örneklerine Türkiye’de İç Anadolu’da Ürgüp, Göreme,Avanos ve Uçhisar çevresinde yaygın  olarak bulunur. Burada yer alan Erciyes veHasandağı’ndan çıkan kül ve tüfler üzerinde peribacaları oluşmuştur.PÜSKÜRÜK KAYAÇLARIN ÖZELLİKLERİÞ    Yapıları kristallidir. Þ    Tabakalaşma yoktur. Þ    İçlerinde fosil bulundurmazlar. Þ    Kütleler halindedir. Þ    Asitten etkilenmezler.Katılaşım Kayaçlarının KullanımıBirçok katılaşım kayacı sert, yoğun ve dayanıklı olduğu için tarihi devirlerde insanlar tarafından yaygın  olarak kullanılmıştır. Önceleri volkan camı  parçaları  ok ve mızrak ucu olarak  kullanılmış, daha sonra ise heykel yapımında ve konut yapımında katılaşım kayaçları kullanılmıştır. Bugün de özellikle iç püskürük kayaçları işlendikten sonra zemin kaplaması olarak tercih edilmektedir. Ayrıca sünger taşı hafif olduğu için, perlit ise ısı yalıtımına uygun olduğu için inşaatlarda yaygın olarak kullanılmaktadır.

 
                     Perlit

2. TORTUL KAYALAR (Sedimanter Kayaçlar)Yeryüzünde bulunan kayaçların tümü  dış  kuvvetler tarafından ayrıştırılarak tahrip  edilmektedir. Erozyon, akarsular ve rüzgârlar yardımıyla parçalanarak ayrışmış olan bu kaya parçalarının taşınmasıdır.Kaya parçacıklarını taşıyan akarsu ya da rüzgâr gücünün tükendiği yerde bu tortulları biriktirmeye başlamaktadır. Şayet taşıyıcı güç su ise tortulları ve kaya parçalarını göl ya da denizlere ulaştırmaktadır. Tortular taşınıp biriktirildikten sonra çimentolaşma süreçleri ile tortul kayaçlar meydana gelmektedir.

Tortulanmada kaya parçalarının yanında canlı kabukları, bitki artıkları ve diğer canlı artıktan da birikmektedir. Zamanla bu canlı artıkları  tortul kayalar içindeki fosilleri oluşturmaktadır.Gevşek olan tortul tabakalar, milyonlarca yıllık dönemde üzerlerine gelen diğer tabakaların ağırlığı  altında kalarak sıkışmaktadır. Üst üste biriken tortullar yeni tabakalar oluşturmakta ve bu tabakalar, alttakileri  sıkıştırarak yoğunluğunu artırmaktadır.Tortulanma alanlarında yoğunlaşma ile birlikte su içerisinde eriyik halde bulunan mineraller  tortulların arasına sızmaktadır. Çimentolaşma suda çözünmüş olan minerallerin tortulların arasında kristalleşerek onları birbirine bağlaması işlemidir.  Tortul kayaçlar, kayacı  oluşturan tortul tipine göre sınıflandırmaktadır.
 Kırıntılı (mekanik), organik ve kimyasal olmak üzere üç büyük grup tortul  kayaç  vardır. Bu tortul kayaç gruplarının her biri farklı süreçlerden geçerek oluşmuştur.TORTUL KAYAÇLARIN  ÖZELLİKLERİÞ    Kristalli bir yapıya sahip değildirler. Þ    Tabakalıdırlar. Þ    Fosil bulundururlar.a. Kırıntılı Tortul KayaçlarDış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan diğer  kayaçların oluşan kırıntıların  bir arayagelerek çimentolaşması  sonucunda kırıntılı tortul kayaçlar oluşmaktadır. Tortullar arasına giren çimento ise kil ya da kalker dir.Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla kil taşı, kum taneciklerinin taşlaşmasıyla kumtaşı,çakılların taşlaşması ile de konglomera oluşmaktadır. 

  
            KİL TAŞI                                      KUM TAŞIb. Organik Tortul Kayaçlar

Organik tortul kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarının tabakalar halinde birikmesiyle oluşmaktadır. Bunların en bilinen örnekleri taş kömürü, linyit, tebeşir ve mercanlar dır.   Bitki artıkları  bir araya gelerek  kömürleri oluşturmaktadır. Kömürlerden antrasit en eski olanıdır. Paleozoyik sonlarında taş kömürü, Tersiyerde linyit, Kuvaternerde ise turba oluşmuştur.

             
   Kömür                    mercan             tebeşir    
Mercanlar su sıcaklığının 20°C nin üzerinde olan sığ ve berrak denizlerde yaşayan canlıların  iskeletlerinin birikmesiyle oluşmaktadır. Tebeşir ise  mikroskobik deniz  hayvanlarının  kalker kabuk ve iskeletlerinden meydana gelmiş dayanıksız, bir kayaçtır. Gerek kimyasal gerekse mekanik aşınım  sonucu kolaylıkla parçalanır.  Üzerinde karstik yer şekilleri gelişebilir.  c. Kimyasal Tortul KayaçlarSuyun içinde erimiş halde bulunan maddelerin çökelmesiyle oluşmaktadır. Kireç taşı, göllerde, denizlerde ve  yeraltı  sularında yaygın olarak  bulunan  kirecin  çökelmesiyle oluşmaktadır. Kimyasal kayaçlar  Kireçtaşı (kalker), traverten, kayatuzu, jips (alçı taşı) ve dolomit örnek verilebilir.

    
          KALKER                      TRAVERTEN            JİPS(Alçı Taşı)Kimyasal tortul kayaçlar su ile temasa geçince kolayca çözünmektedir. Bundan dolayı  nemli ve sıcak iklim koşulları  altında kimyasal tortul kayaçların bulunduğu sahalarda lapya, dolin, uvala, obruk ve polye gibi karstik şekiller oluşmaktadır. Karstik şekiller özellikle saf ve kalın kireç taşları  üzerinde daha iyi  gelişme göstermektedir. Jips, anhidrit ve kaya tuzları  üzerinde oluşan karstik şekiller  ise kolayca  tahrip olmaktadır.Tortul Kayaçların Kullanımı

Kumtaşı  ve kireç taşını  yüzyıllardır  inşaat malzemesi olarak  kullanılmaktadır.Gerçekten de birçok  tarihi yapıda yaygın olarak bu kayaçlara rastlanılmaktadır.Ayrıca kireç taşı ve kil taşı çimento, jips ise alçı yapımı için sanayide kullanılmaktadır. Kömür ise ısınma amaçlı kullanılmaktadır.3. BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI 

 

Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaların değişime  uğramasına         metamorfizma denir. Meta "değişim" morfo "şekil" anlamına gelir. Bir kaya metamorfizmaya uğrayınca görünümü, bileşimi, kristal yapısı ve mineral içeriği değişir. 

Başkalaşım kayaları  tortul ya da volkanik kayaların metamorfizma geçirmesi sonucunda oluşur. Yer kabuğundaki hareketler sonucunda bir kaya  derinlere doğru iner. Burada mantodan gelen sıcaklık ve üzerindeki büyük  basınç  kayaların başkalaşmasına neden olur. Yüksek sıcaklık  ve basınç altında kalan kayaların mineralleri ince tabakalar  halinde

dizilerek yapraklı bir yapı kazanır. Kırıldıklarında ince katmanlara ayrılır. Şist, gnays

ve arduaz yapraklı bir yapı kazanmıştır. 

Metamorfizma sonucunda kireçtaşı  (kalker) mermere, kil taşı  şiste, granit gnaysa, kumtaşı kuvarsite ve taş kömürü ise elmasa dönüşmektedir. 

  
                    Granit                                          Gnays'a dönüşür.
 
                Kömür                                         Elmas'a dönüşür.

BAŞKALAŞMIŞ KAYAÇLARIN ÖZELLİKLERİ

Þ    Tabakalar halindedir.

Þ    Sert bir yapıya sahiptirler.   Fosil bulundurmazlar.

Başkalaşım Kayaçlarının Kullanımı

Mermer ve arduaz en çok kullanılan iki başkalaşım kayacıdır. Mermer birçok mimar ve heykeltıraşın eserlerinde yaygın  olarak kullanmaktadır. Hindistan'ın  Agra kentindeki sanat şaheserlerinden biri olan Taç Mahal bunlardan biridir. 

Yapraklı bir yapıda olması sebebiyle arduaz zemin, çatı ve kaldırım kaplaması olarak

kullanılmaktadır. Ayrıca gri, siyah, kırmızı ve mor gibi renklere sahip olan arduaz

binalarda dekor malzemesi olarak da kullanılmaktadır.